Η επιστήμη ήταν πάντα η κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης προόδου, αλλά για αιώνες οι γυναίκες αντιμετώπιζαν σημαντικά εμπόδια στην επιδίωξη επιστημονικών σταδιοδρομιών. Παρά τις αντιξοότητες, οι γυναίκες έχουν αφήσει το στίγμα τους σε κρίσιμους τομείς, όπως η φυσική, η χημεία, η ιατρική και η μηχανική, αποδεικνύοντας ότι το ταλέντο και η καινοτομία δεν έχουν φύλο.
Σε αναγνώριση των επιτευγμάτων τους και με στόχο την προώθηση της ισότητας των φύλων στην επιστήμη, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών καθιέρωσε την 11η Φεβρουαρίου ως Διεθνή Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη. Ωστόσο, παρά τις προόδους, οι γυναίκες παραμένουν υποεκπροσωπημένες στον χώρο, αντιμετωπίζοντας διαχρονικές προκλήσεις. Αυτή η ανισότητα δεν είναι απλώς μια απώλεια για τις γυναίκες, αλλά και για την επιστήμη και την κοινωνία συνολικά.
Το έμφυλο χάσμα στην επιστήμη
Σύμφωνα με στοιχεία της UNESCO, μόλις το 33,3% των ερευνητών παγκοσμίως είναι γυναίκες, ενώ σε τομείς αιχμής, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, το ποσοστό μειώνεται στο 22% (UNESCO, 2024). Επιπλέον, οι γυναίκες κατέχουν μόνο το 12% των θέσεων στις εθνικές επιστημονικές ακαδημίες, γεγονός που υποδηλώνει τις δυσκολίες πρόσβασης σε ηγετικές θέσεις.
Η κατάσταση στην Ευρώπη και την Ελλάδα
Στην Ευρώπη, όπου οι επιστημονικές ανακαλύψεις έχουν διαμορφώσει τον σύγχρονο κόσμο, και παρότι γυναίκες όπως η Μαρί Κιουρί (η πρώτη γυναίκα που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ) και η Ρόζαλιντ Φράνκλιν (της οποίας η εργασία ήταν καθοριστική για την ανακάλυψη της δομής του DNA) έθεσαν τις βάσεις για τις μελλοντικές γενιές επιστημόνων, οι γυναίκες εξακολουθούν να είναι λιγότερο παρούσες σε πολλούς επιστημονικούς τομείς.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το 41% των επιστημόνων και μηχανικών είναι γυναίκες, με τις Σκανδιναβικές χώρες να παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά (Eurostat, 2022). Στην Ελλάδα, οι γυναίκες αποτελούν μόλις το 22,8% των αυτοαπασχολούμενων στους τομείς της επιστήμης, της μηχανικής και της πληροφορικής, σύμφωνα με την έκθεση She Figures 2021 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Η ανισότητα δεν περιορίζεται μόνο στην εκπροσώπηση, αλλά επηρεάζει και τη χρηματοδότηση της έρευνας. Οι γυναίκες επιστήμονες λαμβάνουν μικρότερα ερευνητικά κονδύλια και έχουν λιγότερες ευκαιρίες δημοσίευσης σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά (EIGE, 2023). Παράλληλα, η επαγγελματική ανέλιξη συχνά παρεμποδίζεται από τη λεγόμενη «γυάλινη οροφή», έναν αόρατο φραγμό που περιορίζει την πρόσβασή τους σε κορυφαίες θέσεις.
Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην επιστήμη
Παρά την πρόοδο, οι γυναίκες επιστήμονες στην Ευρώπη εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σημαντικά εμπόδια:
- Έμφυλα στερεότυπα και προκαταλήψεις – Πολλά νεαρά κορίτσια αποθαρρύνονται από το να ακολουθήσουν καριέρα στις επιστήμες λόγω κοινωνικών αντιλήψεων που συνδέουν την επιστήμη κυρίως με τους άνδρες. Αυτές οι προκαταλήψεις επηρεάζουν την ακαδημαϊκή και επαγγελματική τους πορεία.
- Υποεκπροσώπηση σε ηγετικές θέσεις – Αν και οι γυναίκες αποκτούν μεγάλο ποσοστό επιστημονικών πτυχίων, παραμένουν λιγότερο παρούσες σε διευθυντικές και ερευνητικές θέσεις υψηλού επιπέδου. Έρευνες του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας δείχνουν ότι λιγότερο από το 25% των ερευνητικών επιχορηγήσεων απονέμεται σε γυναίκες.
- Ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής – Οι απαιτήσεις των επιστημονικών επαγγελμάτων, σε συνδυασμό με τις κοινωνικές προσδοκίες σχετικά με την οικογένεια και τη μητρότητα, δυσκολεύουν τις γυναίκες να διατηρήσουν μια ισορροπημένη ζωή.
- Μισθολογικό χάσμα και ανισότητα στη χρηματοδότηση – Οι γυναίκες στην επιστήμη συχνά αμείβονται λιγότερο και λαμβάνουν μικρότερη χρηματοδότηση για ερευνητικά έργα σε σύγκριση με τους άνδρες συναδέλφους τους. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, οι γυναίκες ερευνήτριες λαμβάνουν λιγότερο από το 30% της διαθέσιμης ερευνητικής χρηματοδότησης.
Προώθηση της συμμετοχής των γυναικών στις επιστήμες
Για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, κυβερνήσεις, πανεπιστήμια και οργανισμοί στην Ευρώπη έχουν υιοθετήσει πρωτοβουλίες για τη στήριξη των γυναικών στους τομείς STEM:
- Υποτροφίες και προγράμματα καθοδήγησης – Πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα προσφέρουν υποτροφίες και καθοδήγηση για να ενθαρρύνουν τις νέες γυναίκες να ακολουθήσουν επιστημονικές σταδιοδρομίες. Προγράμματα όπως το L’Oréal-UNESCO For Women in Science αναγνωρίζουν και επιβραβεύουν εξαιρετικές επιστήμονες.
- Πρωτοβουλίες για την εκπαίδευση STEM – Πολλές ευρωπαϊκές χώρες προωθούν την επιστημονική εκπαίδευση για κορίτσια μέσω ειδικών προγραμμάτων, όπως οι Ημέρες STEM για Κορίτσια και εργαστήρια κωδικοποίησης. Το ερευνητικό πρόγραμμα Horizon Europe της ΕΕ περιλαμβάνει επίσης πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην επιστήμη.
- Νομοθεσία και πολιτικές αλλαγές – Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θεσπίσει πολιτικές για την ισότητα των φύλων στη χρηματοδότηση της έρευνας και στις ηγετικές θέσεις. Πολλά πανεπιστήμια έχουν υιοθετήσει ποσοστώσεις για να εξασφαλίσουν ίση εκπροσώπηση στις επιστημονικές δομές.
Πρωτοπόρες Ευρωπαίες επιστήμονες
Σήμερα, πολλές Ευρωπαίες γυναίκες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της επιστημονικής καινοτομίας. Ενδεικτικά παραδείγματα περιλαμβάνουν:
- Εμανουέλ Σαρπεντιέ (Γαλλία) – Μικροβιολόγος και συνδημιουργός της επαναστατικής τεχνολογίας γονιδιακής επεξεργασίας CRISPR-Cas9, που της χάρισε το Νόμπελ Χημείας το 2020.
- Τζόσλιν Μπελ Μπερνέλ (Ηνωμένο Βασίλειο) – Αστροφυσικός που ανακάλυψε τους πάλσαρς, ανοίγοντας νέους δρόμους στην αστρονομία.
- Φαμπιόλα Τζιανότι (Ιταλία) – Σωματιδιακή φυσικός και η πρώτη γυναίκα που ανέλαβε τη θέση της Γενικής Διευθύντριας του CERN.
Προς ένα μέλλον με περισσότερη ισότητα
Η αντιμετώπιση των έμφυλων ανισοτήτων στην επιστήμη προϋποθέτει στοχευμένες στρατηγικές, όπως η άρση στερεοτύπων, η δίκαιη χρηματοδότηση και η προβολή γυναικείων προτύπων. Πρωτοβουλίες, όπως η Διεθνής Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της παρουσίας και της συμμετοχής τους.
Η αξιοποίηση του ταλέντου όλων των φύλων δεν είναι μόνο θέμα δικαιοσύνης, αλλά και αναγκαία προϋπόθεση για την πρόοδο και την καινοτομία. Ένα χωρίς αποκλεισμούς επιστημονικό περιβάλλον θα επιτρέψει σε περισσότερες γυναίκες να συμβάλουν με τις ιδέες και τις γνώσεις τους, διαμορφώνοντας ένα καλύτερο μέλλον για όλους μας.